Kapalı Kondens Sistemi Ne İşe Yarar?

Bu flaş buhar böyle uçar!...     /    Biz böyle bakar !... [*]
 
 
 
Mustafa Aral
Makina Mühendisi
Nükleer Enerji Yük. Müh.
ARALSAN ISI CİHAZLARI Ltd. Şti.
Anlatmak istediğim konuya geçmeden önce, yazı alt başlığındaki “yıldız” işaretini açıklamak istiyorum. Başlıktaki bu sözün benzerini, sanat okulunda okurken, Türkiye’nin boşa giden su potansiyelinin değerlendirilmesi gerektiğini anlatmak için hocalarımız söylerdi. Muhtemelen genç meslektaşlarımız bilmezler. Onlar için kısaca anlatayım…

Vaktiyle bir Alman mühendis Türkiye’yi geziyormuş ve akan bir nehri görmüş. Bu nehirden faydalanmak için hiçbir şey yapılmadığını öğrenince de bozuk Türkçesiyle  “bu su böyle akar…?” diye sormuş, “akar” yanıtını alınca da “siz böyle bakar…” diyerek şaşkınlığını anlatmaya çalışmış.

O dönemlerde bu söz, ”Bu su böyle akar… Siz böyle bakar…” şeklinde boşa giden ve heba edilen potansiyeli tanımlamak için bir deyim gibi kullanılırdı. Bu günlerde fabrikaların kazan dairelerinden havaya savrulan beyaz dumanı (flaş buharı) gördüğümde, nedense hep bu söz aklıma gelir.

Şimdi konumuza dönüp, “bu uçup giden beyaz dumana bakmak” dışında yapabileceğimiz birşeyler var mı sorusuna yanıt arayalım.

Akla gelen bir çok üretim sürecinde ısı ve çoğunlukla ısı taşıma aracı olarak buhar, yani su kullanılır. Su, kendinden beklenen işlevi yerine getirebilmesi için, buhar kazanı ile işletme arasındaki sonu gelmez yolculuğunda sürekli olarak “kılık” değiştirmek zorundadır. Faz değişikliği dediğimiz bu “kılık” değiştirme sayesinde, buharın taşıdığı ısıl enerji işe dönüşür. Ancak faz değiştirme, buhara, dolayısıyla da bize bir “fatura” çıkartır. Bu yazıda buharın bu “kılık” değiştirmesinin “kaça patladığını” ve bu “faturadan” kurtulma olanağı olup olmadığını tartışmak istiyorum.

İşi en başından ele alalım…

Kazan besi pompası, hiç üşenmeyip uğraşıp didinerek, atmosfer basıncındaki suyu buhar kazanı işletme basıncına ulaştırır ve kazana basar. Kazan ocağında “dünya” kadar yakıt harcayarak önce su sıcaklığını kazan işletme basıncı doyma sıcaklığına ulaştırmak için gerekli olan duyulur ısıyı suya veririz. Şimdi i-s eğrisinde X = 0 noktasına ulaşmış olduk. Bundan sonra ise sabit basınçta buharlaşma gizli ısısını vermek zorundayız. Böylece su ilk “kılık” değiştirme işini yapmış ve buhar fazına geçmiştir. Artık X = 1 noktasındayız ve buharımız yola çıkmaya hazır. Şimdi ana buhar vanamızı açarak buharın maceralı yolculuğunu başlatalım.
Buhar kazanından işletme basıncında yola çıkan buhar, 90 – 120 km/h arasında müthiş bir hızla kullanım noktasına erişir. Taşıdığı gizli ısıyı burada bırakarak üretimimizi gerçekleştiren buharla artık işimizin bittiğini düşünürüz. Ve çok yanılırız…


Kullanım noktasında taşıdığı ısıyı bırakan buhar, ikinci kılık değiştirmesini de gerçekleştirmiş ve yeniden su fazına geçmiştir. Ancak bu su yüksek sıcaklıkta basınçlı sudur. Şimdi, gidişteki acelesinin aksine, 3 ile 10 km/h bir hızla aheste, aheste kondens tankına dönecektir. Bilinen kondens tankları da atmosfere açık tanklar olduğundan, bu yolculuk süresince sırtındaki basınç yükünden kurtulan su, en sonunda açık kondens tankına ulaştığında bu yükü tümüyle atacak ve basıncını atmosfer basıncına eşitleyecektir. Böylece zavallı pompamızın uğraşıp didinerek oluşturduğu basıncı da havaya atacaktır. Ama havaya atılan daha önemli bir şey daha var!.. Flaş buhar…
 
 
 
Açık Çevrimde Flaş Buhar Kaybı

Açık sistemde basınçlı kondens suyu, kondens hattı boyunca ve kondens tankına ulaştığında atmosfer basıncına genişlerken, başlangıç noktasındaki ısı tutumu ile açık kondens tankında atmosfer basıncındaki ısı tutumu farkı kadar bir ısıyı atmak zorundadır. Basınçlı su, bu ısıyı flaş buhar olarak atar.
Şimdi bu söylediklerimizi biraz da formüller ve rakamlarla ifade etmeye çalışalım. Buharın kullanım noktasındaki buhar kapanı arkasındaki kondens basıncı Pi = 6 bar olsun. Buhar tablosuna baktığımızda;
 
 
DOYMUŞ SU VE BUHAR TABLOSU
ALT BASINÇ
ÜST BASINÇ
SICAKLIK
ÖZGÜL HACİM
ÖZGÜL KÜTLE
ISI TUTUMU
GİZLİ ISI
Atmosfer basıncı
Gösterge basıncı
 
Su
Buhar
Buhar
Su
Buhar
 
P
P
T
Vs
Vb
rb
is
ib
r
[bar]
[bar]
[ºC]
[m³/kg]
[m³/kg]
[kg/m³]
[kcal/kg]
[kcal/kg]
[kcal/kg]
1
0
99.1
0.00104
1.7250
0.5797
99.1
638.5
539.4
3
2
133.0
0.00107
0.6166
1.6218
133.4
650.3
516.9
5
4
151.1
0.00109
0.3816
2.6205
152.1
655.8
503.7
7
6
164.2
0.00111
0.2778
3.5997
165.6
659.1
493.5
9
8
174.5
0.00112
0.2189
4.5683
176.4
662.0
485.6
11
10
183.2
0.00113
0.1808
5.5310
185.6
663.9
478.3
13
12
190.7
0.00114
0.1541
6.4893
193.5
665.4
471.9
15
14
197.4
0.00115
0.1343
7.4460
200.6
668.6
468.0
 
 
6 bar için su ısı tutumunun i1 = 165.6 kcal/kg olduğunu görürüz. Açık kondens tankı basıncımız ise doğal olarak atmosfer basıncına eşit, yani Pat = 0 bar olacaktır. Kondens tankında su ısı tutumu ise i2 = 99.1 kcal/kg’dir. Basınçlı suyun, genişlerken atması gereken gizli ısı miktarının ise r = 539.4 kcal/kg olduğunu aynı tablodan görürüz. Bu değerlere göre, açık kondens tankından havaya atmak zorunda olduğumuz flaş buhar oranı;
 
ε =
i1 – i2
 x 100 =
165.6 – 99.1
 x 100 =
12.3 %
r
539.4

şeklinde % 12.3 olarak hesaplanır. Bunun anlamı, saatte 1000 kg buhar üretiyorsak, 123 kg buharı havaya atacağız, daha doğrusu şu anda da atmaktayız, demektir. Eğer doğal gaz kullanıyorsak, bu havaya attığımız buhar için 9.14 Nm3/h gaz harcıyoruz ve bu gaz için de saatte yaklaşık 2.30 Euro ödüyoruz demektir. Daha kestirmeden gidersek, günde 10 saat ve yılda 300 gün çalışan bir işletmede saatte 1000 kg buhar üretirken, her saat 2.30 Euro'yu, her gün 23.00 Euro'yu ve her yıl ise yaklaşık 6,900.00 Euro'yu, kondens tankından çıkan bu “romantik beyaz dumanla” birlikte havaya atıyoruz demektir. (Bu arada “Bizdeki kazan 10 bar’da çalışıyor, peki bizim kaybımız ne?” diye sorarsak, o zaman Şekil:1’e bakmamız gerekiyor.) Değişik işletme basınçları için flaş buhar kaybını gösteren eğri Şekil 1’de gösterilmiştir.

Görüldüğü gibi, flaş buhar kaybını azaltmak için ya buhar basıncımızı düşürmek, ya da kondens tankı basıncımızı yükseltmemiz gerekmektedir. Ya da hiç buhar üretmememiz… Elbette burada mantıklı olan kondens tankı basıncımızı yükseltmemiz veya kondens tankını tümüyle atmosfere kapatarak flaş buhar oluşumuna hiç izin vermememizdir. Hiç dudak bükmeyin, bu olanaklıdır.

(Durun! Hemen kazan dairesine koşmayalım! Kazanın buhar vanasını kapatmak veya kondens tankı havalığını tıkamak çözüm değil. Biraz daha sabredersek, daha uygun bir çözüm bulma olanağımız olabilir.)

Her neyse… Yeniden konuya dönelim. Bu flaş buhar kaybıyla kalsak yine iyi… Bu kaybın karşılığını ek besi suyu olarak sisteme eklemek zorundayız. Bunun sonucu, kondens tankında genişleme sonucu atmosfer basıncında doyma sıcaklığına düşen suya, kaybedilen flaş buhar kadar taze soğuk su eklediğimizde, kondens tankı sıcaklığı daha da düşecektir.

Yani 1000 kg/h ve 6 bar bir buhar çevriminde her saat 123 kg flaş buhar kaybedildiğine göre, kondens tankında 877 kg su kalmakta ve çevrime sürekli olarak 123 kg/h taze besi suyu eklenmesi gerekmektedir. Bu su sıcaklığını 10 °C kabul edersek o zaman kondens tankından kazan basılan su ısı tutumu teorik olarak.







ibs =  
mk ik+ mek iek
 = 
877 x 99.1 + 123 x 10
 =
88.1 kcal/kg
mk + mek
877 + 123
 
olacaktır.
 
Şekil 1: Buhar ve kondens tankı basıncına bağlı olarak flaş buhar kaybı
 
 
Açık Kondens Tanklı Buhar Kazanında Verilen Duyulur Isı
 
Atmosfer basıncındaki kondens tankında depolanan ve flaş buhar kaybı nedeniyle çevrime eklenen ek besi suyu nedeniyle, ısı tutumu 88.4 kcal/kg değerine düşen suyu kazana bastıktan sonra, bunu kazan içinde işletme basıncında doyma sıcaklığına ulaştırmak için de yeniden enerji harcamak zorundayız.

Şimdi de bunun hesabını yapalım. Yine 1000 kg/h’lik kapasiteyi ele alalım. Kondens tankı su ısı tutumunu, i2 = 88.4 kcal/kg olarak hesaplamıştık. 6 bar kazan işletme basıncında doymuş su ısı tutumunun ise i1 = 165.6 kcal/kg olduğunu buhar tablosundan okumuştuk. Buna göre, buharlaşma öncesi kazanda suya vermek zorunda olduğumuz duyulur ısı miktarı:

        Q = Dh (i1 – i2) = 1000 x (165.6 – 88.1) = 77 500 kcal/h
 


olur. İşte bu hesaplanan ısı miktarı, açık kondens tankı ile çalışmanın bedelidir. Bu bedelin parasal karşılığını da hesaplayalım ki, “anladığımız dilden” kaybımızın ne olduğunu daha iyi kavrayalım.

77 500 kcal/h ısı demek, fazladan saatte 10.7 Nm3/h gaz tüketimi, yani saatlik 2.75, günlük 27.50 ve yıllık 8,250.00 Euro ek yakıt maliyeti demek oluyor. Değişik işletme basınçlarında harcanan bu duyulur ısı miktarları Şekil 2’de gösterilmiştir.

 
Kapalı Kondens Tankı Duyulur Isı Kazancı
Şekil 2: Açık kondens tankı sıcaklığından, kazan basıncı doyma sıcaklığına ulaşmak için kazanda verilmesi gereken duyulur ısı miktarı
 

Biz de, “ne yapalım, termodinamiğin ikinci yasası böyle emrediyor” diyor, bu durumu “kader” kabul ediyor ve yüksek enerji maliyetleri ile üretim yapmaya çalışıyoruz. Fakat hala iş bunlarla da bitmiyor…

Bu arada bir de zavallı pompamızın fazladan ne kadar elektrik tükettiğine bakalım.

 
 
 
Açık Sistemde Elektrik Enerjisi Kaybı
 
Alışılagelmiş sistemlerde, kazan besi pompası, besi suyunu atmosfer basıncında emip, kazan işletme basıncına ulaştırmak zorundadır. Buhar kazanı işletme basıncı, Pi = 6 bar ≈  60 mSS, pompa toplam verimi ηt = % 40 ve saatlik üretilen buhar miktarı Dh = 1000 kg/h ise, pompanın tükettiği saatlik enerji;
 
pp =
(Pi – Pat ) Dh
 =
(60 – 0) x 1000
 =
 0.41 kW
ηt 3600
0.40 x 3600 x 102
 
olur. Bunun anlamı yıllık yaklaşık 1230 kW-h elektrik tüketimi demektir. Ödediğimiz parayı bu kez siz hesaplayın ama yıllık fatura 250 Euro’dan aşağı değil.

Bunlara ek olarak, havaya attığımız flaş buhar kadar besi suyu kaybettiğimizin de altını çizelim. Oysa bu besi suyunu hazırlamak için de ne kadar uğraşıyoruz. Filtreleme, yumuşatma, gaz giderme vb. Bir de bunlara harcadığımız paraları düşünün. Sanki parayı “sokaktan süpürüyoruz”…

Moralimizi bozmaya devam ediyorum ama iş bunlarla da bitmiyor. Bir de gündelik olarak ölçülemeyen maliyetler var. Bunların başında soğuttuğumuz kondens suyunu, yüksek sıcaklıktaki kazana bastığımızda oluşan ısıl şokların kazan ömrünü kısaltması ve bakım maliyetlerimizi arttırması geliyor. Ayrıca besi pompasının emiş basıncının düşük olması sonucu ortaya çıkan ve kavitasyon olarak adlandırılan sorun nedeniyle pompanın kısa sürede aşınması ve aşırı enerji tüketmesi söylenmesi gerekenlerden yalnızca bir kaçı.

Peki, artık uzatmayalım ve çözümün neler olabileceğini irdeleyelim. Önce bu güne kadar çözüm olarak neler sunulduğuna bakalım.

 
 
 
Armatür İthalatçıları ve Üreticilerinin Önerdiği Çözüm
 
Armatür ithalatçıları veya üreticileri flaş buharı önlemeye yönelik bir çözüm önermezler. Tam tersine, flaş buharla kaybedilen besi suyu yerine sürekli olarak sisteme eklenmek zorunda olan ek besi suyunun yarattığı sorunlara yönelik çözüm önerirler.

Çünkü ek besi suyu demek, kazan su kalitesinin sürekli olarak bozulması demektir. Kazan su kalitesinin korunması için bir sürü ve pahalı kazan donanımı gereklidir.

  • Ek besi suyunun taşıdığı yabancı maddelerin yarattığı birikintileri dışarı atmak için otomatik dip blöfü,
  • Ek besi suyu nedeniyle sürekli yükselen TDS değerini korumak için otomatik yüzey blöf sistemi
  • Örnek alma kabı ve donanımı

Bunlardan yalnızca bir kaçıdır. Ayrıca kazan kimyasalları gibi sürekli bir sarf malzemesi kalemi de cabası…
 
 
 
Kazan Üreticilerinin Bugüne Kadar Önerdiği Çözüm
 
Aslında havalık tüpü gibi sıradan bir tesisat donanımı olan flaş buhar cihazı dışında ben kayda değer bir şey hatırlamıyorum. Flaş buhar cihazı, kondensin içinde rahatça genişlemesine olanak sağlayan kesiti hesaplanmış içi boş bir tüpten başka bir şey değildir. Flaş buharın oluşumuna engel olmaz. Yalnızca kondens tankında başıboş genişleyen suyun, kontrollü olarak genişlemesine yardım eder. Kullanacak yerimiz varsa, flaş buharın kontrollü çıkışını sağlar. Kullanacak yerimiz yoksa bu buharı yine havaya atarız. Ayrıca bu tüp, yukarıda saydığım diğer sorunların semtine bile uğramaz. Yaptığımız yatırım da yanımıza kar kalır.

Doğru olan ise, termodinamiğin (yani doğa) yasalarına karşı çıkmak yerine bu yasaları kendi lehimize uygulamaktır.

Daha “Türkçesi”, yukarıda saydığımız bir dünya maliyetin ortadan kaldırılmasında en uygun çözüm KAPALI KONDENS TANKI uygulamasıdır.

 

 
Kapalı Kondens Tankı Uygulamasında Maliyetler
 
Açık sistemlere daha iyi bir seçenek oluşturan kapalı kondens tankı uygulamasında, kondens tankı da dahil olmak üzere tüm sistem kapalıdır ve basınç altındadır. Kondens hattındaki basınç düşümü yalnızca, buhar kapanı ve borularda oluşan basınç kaybından ibarettir.
 
  • Kondens tankı basınçlı olduğundan, kondens burada atmosfer basıncına genişleyemez ve flaş buhar oluşmaz. Kondens basıncı düşmediğinden, su sıcaklığı da düşmez.
  • Flaş buhar kaybı olmadığından çevrime eklenen ek besi suyu nedeniyle kondens tankı sıcaklığı değişmez.
  • Kazana basılan besi suyu, kazan işletme basıncı doyma sıcaklığına çok yakın olduğundan, kazanda buharlaşma öncesi verilmesi gereken duyulur ısı miktarı çok azalır.
  • Pompa emme ve basma basınçları farkı çok düşük olduğundan pompa enerji tüketimi çok düşer.
  • Besi suyu kaybı sıfır olduğundan, besi suyu hazırlama maliyetleri (yumuşatma, gaz giderme, demineralizasyon vb.) tümüyle ortadan kalkar.
  • Kazana basılan su ile kazandaki su sıcaklıkları farkı çok az olduğundan, kazanda ısıl şoklar oluşmaz.
  • Pompa emme basıncı yüksek olduğundan, pompada kavitasyon ve aşınmaya bağlı fazla enerji tüketimi sorunları oluşmaz.

Açık kondens tankındaki maliyetleri, şimdi de kapalı kondens tankı için hesaplayalım. Flaş buhar kaybı maliyetinin sıfır olduğunu belirlemiştik. Kazandaki duyulur ısı maliyetine bakalım. Buhar kapanı ve tüm kondens hatlarındaki toplam basınç kaybının 1 bar olduğunu düşünelim. Bu durumda kapalı kondens tankı basıncı Pkt = 5 bar ve bu basınçtaki ısı tutumu ise ikt = 159.3kcal/kg olacaktır. Bu durumda kazanda verilmesi gereken duyulur ısı miktarı

        Q = Dh (i1 – i2) = 1000 x (165.6 – 159.3) = 6 300 kcal/h

olacaktır. Bunun maliyeti ise bu kez, saatlik 0.20, günlük 2.00 ve yıllık 600.00 Euro olacaktır.

Pompa enerji tüketimi ise:

 
Pp
(Pi – Pkt ) Dh
 =
(60 – 50) x 1000
 =
0.07 kW
ηt 3600
0.40 x 3600 x 102

olur. Yıllık enerji maliyeti ise 5.00 Euro mertebesine düşer.

Konuyu fazla dağıtmadan 6 bar işletme basıncında 1000 kg buhar üretimi için buraya kadar söylediklerimizi şöyle bir tabloda toparlayalım:

 
 
 
 
 
AÇIK KONDENS TANKI
KAPALI KONDENS TANKI
KAPALI KONDENS TANKI KAZANÇ ORANI
YILLIK YAKLAŞIK KAZANÇ MİKTARI
Kazanda duyulur ısı
77 500 kcal/h
6 300 kcal/h
% 92
16 770 YTL
Pompa enerjisi
0.41 kW
0.07 kW
% 65
215 YTL
Besi suyu kaybı
% 12.3
0
% 100
369 ton
 
 
 
 
Kapalı Kondens Tankı Uygulamasında Dikkat Edilecek Noktalar?
 
Açık kondens tanklarının tümünün yerine kapalı kondens tankı kullanılabilir. Yani hali hazırda açık kondens tankı kullanılan yerlerde de kapalı sisteme geçiş yapılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıda not edilmiştir:
 
  • Kapalı kondens tankı, tek basınç grubunda çalışan tüm buhar tesislerinde doğrudan kullanılabilir.
  • Farklı basınç grupları ile çalışan tesislerde, kapalı kondens tankı en çok buharın tüketildiği basınç grubu için düzenlenmeli veya her basınç grubu için ayrı tank düzenlemesi yapılmalıdır. Ya da düşük basınçlı buhar, ana hat yerine kapalı kondens tankından alınmalı ve dönüşü ise ek besi suyu tankına yapılmalıdır.
  • Kapalı kondens tankı uygulamasına geçilmeden önce, kapalı sistem basınç farklarına göre mevcut buhar kapanlarının boşaltma kapasiteleri yeniden belirlenmeli ve mevcut buhar kapanlarının boşaltma kapasiteleri, kapalı kondens sistemi için yetmiyorsa, bunların yerine küçük fark basınçlarında aynı boşaltma kapasitesine sahip yeni buhar kapanları monte edilmelidir.
  • Tüm bu ön çalışmaları tamamladıktan sonra kapalı kondens tankı (Resim 1) uygulamasına HEMEN geçilebilir.
 
Resim 1: ARALSAN KAPALI KONDENS TANKI
 
 
Kapalı Kondens Tankı Yatırımı Hakikaten Ekonomik Bir Yatırım mı?
 
Açık kondens tankı kullanmak yerine, kapalı kondens tankı uygulaması ne zaman gerçekten ekonomik olur? Bu sorunun yanıtı, 10 bar basınçta buhar üreten bir buhar kazanı için Şekil 4’de gösterilmiştir. Burada da görüleceği gibi, 10 bar işletme basınçlı bir buhar tesisinde doğal gaz için 1000 kg/h, yerli kömür için 3000 kg/h buhar kapasitesinden sonra kapalı kondens tankı uygulaması, bu iş için yapılacak toplam yatırımı bir yıldan daha kısa sürede geri ödemektedir.

Diğer yakıtlar için ise en küçük ekonomik kapasite 500 kg/h buhar üretim kapasitesi civarındadır. Bu kadarı herhalde ekonomiklik konusu için yeterli…

 
Yazı girişindeki soruyu bir kez daha “bu flaş buhar böyle uçar..” diye soralım ve yorum yapmadan susalım. Uygun yanıtı vereceğinizden eminim…
 
 
 
Sonuç:
 
Amaç üretim maliyetlerimizi düşürmekse, yukarıdaki “hemen” sözcüğünün anlamını, Şekil 5’deki “kapalı kondens tankı kazanç eğrisi”nin yeterince açıkladığı görülüyor. Bu eğriye bakıldığında, kapalı kondens tankının, örneğin 6 bar’da 1 kg/h buhar üretiminde yaklaşık 70 kcal/h ısı tasarrufu sağladığı görülmektedir. Yani, açık sistemde 1 kg/h buhar üretmek için net olarak 570 kcal/h ısı harcanması gerekirken (flaş buhar kaybı dahil), kapalı sistemde bu miktar 500 kcal/h’e düşmektedir.
 
Başka bir deyişle 6 bar’lık kapalı sistem buhar çevrimi, açık sistem buhar çevrimine göre % 12.3 daha az ısı tüketmektedir. Yıllık olarak düşünüldüğünde, kazan işletme basıncına bağlı olarak yakıttan sağlanacak % 25’e varan bir kazanç hiç de fena bir para değildir diye düşünüyorum. Kazan ömrünün uzaması, elektrik ve besi suyu kazançları işin artısı. Denemesi ise “bedava”…[**]
 
[**] Kapalı kondens tankı yatırımı geri ödeme süresi bir yıldan kısadır ve yapılan yatırım birinci yıl  sonunda “bedavaya” gelir.